(11) 1. สมฺโพธวคฺโค

1. ปุพฺเพวสมฺโพธสุตฺตวณฺณนา

[104] ตติยสฺส ปฐเม ปุพฺเพว สมฺโพธาติ สมฺโพธิโต ปุพฺเพว, อริยมคฺคปฺปตฺติโต อปรภาเคเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ อนภิสมฺพุทฺธสฺสาติ อปฺปฏิวิทฺธจตุสจฺจสฺสฯ โพธิสตฺตสฺเสว สโตติ พุชฺฌนกสตฺตสฺเสว สโต, สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคนฺตุํ อารภนฺตสฺเสว สโต, สมฺโพธิยา วา สตฺตสฺเสว ลคฺคสฺเสว สโตฯ ทีปงฺกรสฺส หิ ภควโต ปาทมูเล อฏฺฐธมฺมสโมธาเนน อภินีหารสมิทฺธิโต ปภุติ ตถาคโต สมฺมาสมฺโพธิํ สตฺโต ลคฺโค ‘‘ปตฺตพฺพา มยา เอสา’’ติ ตทธิคมาย ปรกฺกมํ อมุญฺจนฺโตเยว อาคโต, ตสฺมา โพธิสตฺโตติ วุจฺจติฯ โก นุ โขติ กตโม นุ โขฯ โลโกติ สงฺขารโลโกฯ อสฺสาโทติ มธุรากาโรฯ อาทีนโวติ อนภินนฺทิตพฺพากาโรฯ ตสฺส มยฺหนฺติ ตสฺส เอวํ โพธิสตฺตสฺเสว สโต มยฺหํฯ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานํ อาคมฺม อารพฺภ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค วินยํ คจฺฉติ ปหียติ, ตสฺมา นิพฺพานํ ‘‘ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหาน’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทํ โลกนิสฺสรณนฺติ อิทํ นิพฺพานํ โลกโต นิสฺสฏตฺตา โลกนิสฺสรณนฺติ วุจฺจติฯ ยาวกีวนฺติ ยตฺตกํ ปมาณํ กาลํฯ อพฺภญฺญาสินฺติ อภิวิสิฏฺเฐน อริยมคฺคญาเณน อญฺญาสิํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนนฺติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ ปจฺจเวกฺขณญาณํ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

2. ปฐมอสฺสาทสุตฺตวณฺณนา

[105] ทุติเย อสฺสาทปริเยสนํ อจรินฺติ อสฺสาทปริเยสนตฺถาย อจริํฯ กุโต ปฏฺฐายาติ? สุเมธกาลโต ปฏฺฐายฯ ปญฺญายาติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญายฯ สุทิฏฺโฐติ สุปฺปฏิวิทฺโธฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตติยํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

4. สมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[107] จตุตฺเถ สามญฺญตฺถนฺติ จตุพฺพิธํ อริยผลํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ สามญฺญตฺเถน วา จตฺตาโร มคฺคา, พฺรหฺมญฺญตฺเถน จตฺตาริ ผลานิฯ อิเมสุ ปน จตูสุปิ สุตฺเตสุ ขนฺธโลโกว กถิโตฯ

5. รุณฺณสุตฺตวณฺณนา

[108] ปญฺจมํ อตฺถุปฺปตฺติยา นิกฺขิตฺตํฯ กตราย อตฺถุปฺปตฺติยา? ฉพฺพคฺคิยานํ อนาจาเรฯ เต กิร คายนฺตา นจฺจนฺตา หสนฺตา วิจริํสุฯ ภิกฺขู ทสพลสฺส อาโรจยิํสุฯ สตฺถา เต ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ โอวาทตฺถาย อิทํ สุตฺตํ อารภิฯ ตตฺถ รุณฺณนฺติ โรทิตํฯ อุมฺมตฺตกนฺติ อุมฺมตฺตกกิริยาฯ โกมารกนฺติ กุมารเกหิ กตฺตพฺพกิจฺจํฯ ทนฺตวิทํสกหสิตนฺติ ทนฺเต ทสฺเสตฺวา ปาณิํ ปหรนฺตานํ มหาสทฺเทน หสิตํฯ เสตุฆาโต คีเตติ คีเต โว ปจฺจยฆาโต โหตุ, สเหตุกํ คีตํ ปชหถาติ ทีเปติฯ นจฺเจปิ เอเสว นโยฯ อลนฺติ ยุตฺตํฯ ธมฺมปฺปโมทิตานํ สตนฺติ เอตฺถ ธมฺโม วุจฺจติ การณํ, เกนจิเทว การเณน ปมุทิตานํ สนฺตานํฯ สิตํ สิตมตฺตายาติ ตสฺมิํ สิตการเณ สติ ยํ สิตํ กโรถ, ตํ โว สิตมตฺตาย อคฺคทนฺเต ทสฺเสตฺวา ปหฏฺฐาการมตฺตทสฺสนายเยว ยุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

6. อติตฺติสุตฺตวณฺณนา

[109] ฉฏฺเฐ โสปฺปสฺสาติ นิทฺทายฯ ปฏิเสวนาย นตฺถิ ติตฺตีติ ยถา ยถา ปฏิเสวติ, ตถา ตถา รุจฺจติเยวาติ ติตฺติ นาม นตฺถิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สเจ หิ มหาสมุทฺเท อุทกํ สุรา ภเวยฺย, สุราโสณฺโฑ จ มจฺโฉ หุตฺวา นิพฺพตฺเตยฺย, ตสฺส ตตฺถ จรนฺตสฺสปิ สยนฺตสฺสปิ ติตฺติ นาม น ภเวยฺยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ

7. อรกฺขิตสุตฺตวณฺณนา

[110] สตฺตเม อวสฺสุตํ โหตีติ ตินฺตํ โหติฯ น ภทฺทกํ มรณํ โหตีติ อปาเย ปฏิสนฺธิปจฺจยตาย น ลทฺธกํ โหติฯ กาลกิริยาติ ตสฺเสว เววจนํฯ สุกฺกปกฺเข สคฺเค ปฏิสนฺธิปจฺจยตาย ภทฺทกํ โหติ ลทฺธกํฯ ตํ ปน เอกนฺเตน โสตาปนฺนาทีนํ ติณฺณํ อริยสาวกานํเยว วฏฺฏติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

8. พฺยาปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[111] อฏฺฐเม พฺยาปนฺนนฺติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา ฐิตํฯ เสสํ ปุริมสุตฺเต วุตฺตนยเมวฯ

9. ปฐมนิทานสุตฺตวณฺณนา

[112] นวเม นิทานานีติ การณานิฯ กมฺมานํ สมุทยายาติ วฏฺฏคามิกมฺมานํ ปิณฺฑกรณตฺถายฯ โลภปกตนฺติ โลเภน ปกตํฯ สาวชฺชนฺติ สโทสํฯ ตํ กมฺมํ กมฺมสมุทยาย สํวตฺตตีติ ตํ กมฺมํ อญฺเญสมฺปิ วฏฺฏคามิกมฺมานํ สมุทยาย ปิณฺฑกรณตฺถาย สํวตฺตติฯ น ตํ กมฺมํ กมฺมนิโรธายาติ ตํ ปน กมฺมํ วฏฺฏคามิกมฺมานํ นิโรธตฺถาย น สํวตฺตติฯ สุกฺกปกฺเข กมฺมานํ สมุทยายาติ วิวฏฺฏคามิกมฺมานํ สมุทยตฺถายฯ อิมินา นเยน สพฺพํ อตฺถโต เวทิตพฺพํฯ

10. ทุติยนิทานสุตฺตวณฺณนา

[113] ทสเม กมฺมานนฺติ วฏฺฏคามิกมฺมานเมวฯ ฉนฺทราคฏฺฐานิเยติ ฉนฺทราคสฺส การณภูเตฯ อารพฺภาติ อาคมฺม สนฺธาย ปฏิจฺจฯ ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโทฯ โย เจตโส สาราโคติ โย จิตฺตสฺส ราโค รชฺชนา รชฺชิตตฺตํ, เอตมหํ สํโยชนํ วทามิ, พนฺธนํ วทามีติ อตฺโถฯ สุกฺกปกฺเข กมฺมานนฺติ วิวฏฺฏคามิกมฺมานํฯ ตทภินิวตฺเตตีติ ตํ อภินิวตฺเตติฯ ยทา วา เตน วิปาโก ญาโต โหติ วิทิโต, ตทา เต เจว ธมฺเม ตญฺจ วิปากํ อภินิวตฺเตติฯ อิมินา จ ปเทน วิปสฺสนา กถิตา, ตทภินิวตฺเตตฺวาติ อิมินา มคฺโคฯ เจตสา อภินิวิชฺฌิตฺวาติ อิมินา จ มคฺโควฯ ปญฺญาย อติวิชฺฌ ปสฺสตีติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปสฺสติฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ

สมฺโพธวคฺโค ปฐโมฯ

(12) 2. อาปายิกวคฺโค

1. อาปายิกสุตฺตวณฺณนา

[114] ทุติยสฺส ปฐเม อปายํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ อาปายิกาฯ นิรยํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ เนรยิกาฯ อิทมปฺปหายาติ อิทํ พฺรหฺมจาริปฏิญฺญตาทิํ ปาปธมฺมตฺตยํ อวิชหิตฺวาฯ พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญติ พฺรหฺมจาริปฏิรูปโก, เตสํ วา อากปฺปํ อวิชหเนน ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ เอวํปฏิญฺโญฯ อนุทฺธํเสตีติ อกฺโกสติ ปริภาสติ โจเทติฯ นตฺถิ กาเมสุ โทโสติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเม เสวนฺตสฺส นตฺถิ โทโสฯ ปาตพฺยตนฺติ ปิวิตพฺพตํ ปริภุญฺชิตพฺพตํ นิราสงฺเกน จิตฺเตน ปิปาสิตสฺส ปานียปิวนสทิสํ ปริภุญฺชิตพฺพตํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ

2. ทุลฺลภสุตฺตวณฺณนา

[115] ทุติเย กตญฺญู กตเวทีติ ‘‘อิมินา มยฺหํ กต’’นฺติ เตน กตกมฺมํ ญตฺวา วิทิตํ ปากฏํ กตฺวา ปฏิกรณกปุคฺคโลฯ

3. อปฺปเมยฺยสุตฺตวณฺณนา

[116] ตติเย สุเขน เมตพฺโพติ สุปฺปเมยฺโยฯ ทุกฺเขน เมตพฺโพติ ทุปฺปเมยฺโยฯ ปเมตุํ น สกฺโกตีติ อปฺปเมยฺโยฯ อุนฺนโฬติ อุคฺคตนโฬ, ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ จปโลติ ปตฺตมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน สมนฺนาคโตฯ มุขโรติ มุขขโรฯ วิกิณฺณวาโจติ อสญฺญตวจโนฯ อสมาหิโตติ จิตฺเตกคฺคตารหิโตฯ วิพฺภนฺตจิตฺโตติ ภนฺตจิตฺโต ภนฺตคาวิภนฺตมิคสปฺปฏิภาโคฯ ปากตินฺทฺริโยติ วิวฏินฺทฺริโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

4. อาเนญฺชสุตฺตวณฺณนา

[117] จตุตฺเถ ตทสฺสาเทตีติ ตํ ฌานํ อสฺสาเทติฯ ตํ นิกาเมตีติ ตเทว ปตฺเถติฯ เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชตีติ เตน ฌาเนน ตุฏฺฐิํ อาปชฺชติฯ ตตฺร ฐิโตติ ตสฺมิํ ฌาเน ฐิโตฯ ตทธิมุตฺโตติ ตตฺเถว อธิมุตฺโตฯ ตพฺพหุลวิหารีติ เตน พหุลํ วิหรนฺโตฯ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ สหภาวํ อุปปชฺชติ, ตสฺมิํ เทวโลเก นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ ฯ นิรยมฺปิ คจฺฉตีติอาทิ นิรยาทีหิ อวิปฺปมุตฺตตฺตา อปรปริยายวเสน ตตฺถ คมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ ตสฺส อุปจารชฺฌานโต พลวตรํ อกุสลํ อตฺถิ, เยน อนนฺตรํ อปาเย นิพฺพตฺเตยฺยฯ ภควโต ปน สาวโกติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ อญฺญตโรฯ ตสฺมิํเยว ภเวติ ตตฺเถว อรูปภเวฯ ปรินิพฺพายตีติ อปฺปจฺจยปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ อธิปฺปยาโสติ อธิกปฺปโยโคฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ปุถุชฺชนสฺส อุปปตฺติชฺฌานํ กถิตํ, อริยสาวกสฺส ตเทว อุปปตฺติชฺฌานญฺจ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานญฺจ กถิตํฯ

5. วิปตฺติสมฺปทาสุตฺตวณฺณนา

[118] ปญฺจเม สีลวิปตฺตีติ สีลสฺส วิปนฺนากาโรฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทติฯ ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหาโยโคฯ หุตนฺติ ปเหณกสกฺกาโร อธิปฺเปโตฯ ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ สุกตทุกฺกฏานนฺติ สุกตทุกฺกตานํ, กุสลากุสลานนฺติ อตฺโถฯ ผลํ วิปาโกติ ยํ ผลนฺติ วา วิปาโกติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทติฯ นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิ, นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ โลเก ฐิตสฺสาปิ ปรโลโก นตฺถิ, สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสติฯ นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทติฯ นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทติฯ สมฺปทาติ ปาริปูริโยฯ สีลสมฺปทาติ สีลสฺส ปริปุณฺณอเวกลฺลภาโวฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน คเหตพฺพํฯ

6. อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา

[119] ฉฏฺเฐ อปณฺณโก มณีติ ฉหิ ตเลหิ สมนฺนาคโต ปาสโกฯ สุคติํ สคฺคนฺติ จาตุมหาราชิกาทีสุ อญฺญตรํ สคฺคํ โลกํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สีลญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิ จาติ อุภยมฺปิ มิสฺสกํ กถิตํฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

8. ปฐมโสเจยฺยสุตฺตวณฺณนา

[121] อฏฺฐเม โสเจยฺยานีติ สุจิภาวาฯ กายโสเจยฺยนฺติ กายทฺวาเร สุจิภาโวฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิเมสุ ปน ปฏิปาฏิยา จตูสุ สุตฺเตสุ อคาริกปฏิปทา กถิตาฯ โสตาปนฺนสกทาคามีนมฺปิ วฏฺฏติฯ

9. ทุติยโสเจยฺยสุตฺตวณฺณนา

[122] นวเม อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํฯ กามจฺฉนฺทนฺติ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ พฺยาปาทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ คาถาย ปน กายสุจินฺติ กายทฺวาเร สุจิํ, กาเยน วา สุจิํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ นินฺหาตปาปกนฺติ สพฺเพ ปาเป นินฺหาเปตฺวา โธวิตฺวา ฐิตํฯ อิมินา สุตฺเตนปิ คาถายปิ ขีณาสโวว กถิโตติฯ

10. โมเนยฺยสุตฺตวณฺณนา

[123] ทสเม โมเนยฺยานีติ มุนิภาวาฯ กายโมเนยฺยนฺติ กายทฺวาเร มุนิภาโว สาธุภาโว ปณฺฑิตภาโวฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กายโมเนยฺยนฺติ อิทํ ติวิธกายทุจฺจริตปฺปหานํ กายโมเนยฺยํ นามฯ อปิจ ติวิธํ กายสุจริตมฺปิ กายโมเนยฺยํ, ตถา กายารมฺมณํ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํฯ วจีโมเนยฺเยปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – ยถา อิธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ, เอวํ ตตฺถ วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยนฺติ เวทิตพฺพาฯ มโนโมเนยฺยมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺถํ ญตฺวา จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยนฺติ เวทิตพฺพาฯ กายมุนินฺติ กายทฺวาเร มุนิํ อุตฺตมํ ปริสุทฺธํ, กาเยน วา มุนิํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สพฺพปฺปหายินนฺติ ขีณาสวํฯ ขีณาสโว หิ สพฺพปฺปหายี นามาติฯ

อาปายิกวคฺโค ทุติโยฯ

(13) 3. กุสินารวคฺโค

1. กุสินารสุตฺตวณฺณนา

[124] ตติยสฺส ปฐเม กุสินารายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ พลิหรเณ วนสณฺเฑติ เอวํนามเก วนสณฺเฑฯ ตตฺถ กิร ภูตพลิกรณตฺถํ พลิํ หรนฺติ, ตสฺมา พลิหรณนฺติ วุจฺจติฯ อากงฺขมาโนติ อิจฺฉมาโนฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สมฺปวาเรตีติ อลํ อลนฺติ วาจาย เจว หตฺถวิกาเรน จ ปฏิกฺขิปาเปติฯ สาธุ วต มายนฺติ สาธุ วต มํ อยํฯ คถิโตติ ตณฺหาเคเธน คถิโตฯ มุจฺฉิโตติ ตณฺหามุจฺฉนายเยว มุจฺฉิโตฯ อชฺโฌปนฺโนติ ตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ปวตฺโตฯ อนิสฺสรณปญฺโญติ ฉนฺทราคํ ปหาย สํกฑฺฒิตฺวา ปริภุญฺชนฺโต นิสฺสรณปญฺโญ นาม โหติ, อยํ น ตาทิโส, สจฺฉนฺทราโค ปริภุญฺชตีติ อนิสฺสรณปญฺโญฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปเนตฺถ มิสฺสกา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

2. ภณฺฑนสุตฺตวณฺณนา

[125] ทุติเย ปชหิํสูติ ปชหนฺติฯ พหุลมกํสูติ ปุนปฺปุนํ กโรนฺติฯ อิธาปิ ตโย วิตกฺกา มิสฺสกาว กถิตาฯ

3. โคตมกเจติยสุตฺตวณฺณนา

[126] ตติเย โคตมเก เจติเยติ โคตมกยกฺขสฺส ภวเนฯ ตถาคโต หิ ปฐมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ กทาจิ จาปาเล เจติเย, กทาจิ สารนฺทเท, กทาจิ พหุปุตฺเต, กทาจิ โคตมเกติ เอวํ เยภุยฺเยน เทวกุเลสุเยว วิหาสิฯ อิมสฺมิํ ปน กาเล เวสาลิํ อุปนิสฺสาย โคตมกสฺส ยกฺขสฺส ภวนฏฺฐาเน วิหาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โคตมเก เจติเย’’ติฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อภิญฺญายาห’’นฺติอาทิกํ สุตฺตํ อโวจฯ

อิทญฺจ ภควตา สุตฺตํ อตฺถุปฺปตฺติยํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กตรอตฺถุปฺปตฺติยนฺติ? มูลปริยายอตฺถุปฺปตฺติยํ (ม. นิ. 1.1 อาทโย)ฯ

สมฺพหุลา กิร พฺราหฺมณปพฺพชิตา อตฺตนา อุคฺคหิตพุทฺธวจนํ นิสฺสาย ชานนมทํ อุปฺปาเทตฺวา ธมฺมสฺสวนคฺคํ น คจฺฉนฺติ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ กเถนฺโต อมฺเหหิ ญาตเมว กเถสฺสติ, โน อญฺญาต’’นฺติฯ ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํฯ สตฺถา เต ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา มุขปฏิญฺญํ คเหตฺวา มูลปริยายํ เทเสสิฯ เต ภิกฺขู เทสนาย เนว อาคตฏฺฐานํ, น คตฏฺฐานํ อทฺทสํสุฯ อปสฺสนฺตา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘มยฺหํ กถา นิยฺยาตี’ติ มุขสมฺปตฺตเมว กเถตี’’ติ จินฺตยิํสุฯ สตฺถา เตสํ มนํ ชานิตฺวา อิมํ สุตฺตนฺตํ อารภิฯ

ตตฺถ อภิญฺญายาติ ‘‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, พาวีสตินฺทฺริยานิ, จตฺตาริ สจฺจานิ, นว เหตู, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต เจตนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต จิตฺตานี’’ติ ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา, ตถา – ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน เต เต ธมฺเม ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขเมว กตฺวาติ อตฺโถฯ สนิทานนฺติ สปฺปจฺจยเมว กตฺวา กเถมิ, โน อปฺปจฺจยํฯ สปฺปาฏิหาริยนฺติ ปจฺจนีกปฏิหรเณน สปฺปาฏิหาริยเมว กตฺวา กเถมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํฯ อลญฺจ ปน โวติ ยุตฺตญฺจ ปน ตุมฺหากํฯ ตุฏฺฐิยาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ ตีณิ รตนานิ คุณโต อนุสฺสรนฺตานํ ตุมฺหากํ ยุตฺตเมว ตุฏฺฐิํ กาตุนฺติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

อกมฺปิตฺถาติ ฉหิ อากาเรหิ อกมฺปิตฺถฯ เอวรูโป หิ ปถวิกมฺโป โพธิมณฺเฑปิ อโหสิฯ โพธิสตฺเต กิร ทกฺขิณทิสาภาเคน โพธิมณฺฑํ อภิรุฬฺเห ทกฺขิณทิสาภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย อโหสิ, อุตฺตรภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ ปจฺฉิมทิสํ คเต ปจฺฉิมภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย อโหสิ, ปาจีนภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ อุตฺตรทิสํ คเต อุตฺตรทิสาภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย, ทกฺขิณทิสาภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ ปาจีนทิสํ คเต ปาจีนทิสาภาโค เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย, ปจฺฉิมภาโค อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ โพธิรุกฺโขปิ สกิํ เหฏฺฐา อวีจิํ ปาปุณนฺโต วิย, สกิํ อุคฺคนฺตฺวา ภวคฺคํ อภิหนนฺโต วิยฯ ตสฺมิมฺปิ ทิวเส เอวํ ฉหิ อากาเรหิ จกฺกวาฬสหสฺสี มหาปถวี อกมฺปิตฺถฯ

4. ภรณฺฑุกาลามสุตฺตวณฺณนา

[127] จตุตฺเถ เกวลกปฺปนฺติ สกลกปฺปํฯ อนฺวาหิณฺฑนฺโตติ วิจรนฺโตฯ นาทฺทสาติ กิํ การณา น อทฺทส? อยํ กิร ภรณฺฑุ กาลาโม สกฺยานํ อคฺคปิณฺฑํ ขาทนฺโต วิจรติฯ ตสฺส วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺตกาเล เอกา ธมฺมเทสนา สมุฏฺฐหิสฺสตีติ ญตฺวา ภควา เอวํ อธิฏฺฐาสิ, ยถา อญฺโญ อาวสโถ น ปญฺญายิตฺถฯ ตสฺมา น อทฺทสฯ ปุราณสพฺรหฺมจารีติ โปราณโก สพฺรหฺมจารีฯ โส กิร อาฬารกาลามกาเล ตสฺมิํเยว อสฺสเม อโหสิ, ตํ สนฺธาเยวมาหฯ สนฺถรํ ปญฺญาเปหีติ สนฺถริตพฺพํ สนฺถราหีติ อตฺโถฯ สนฺถรํ ปญฺญาเปตฺวาติ กปฺปิยมญฺจเก ปจฺจตฺถรณํ ปญฺญาเปตฺวาฯ กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญาเปตีติ เอตฺถ ปริญฺญา นาม สมติกฺกโม, ตสฺมา กามานํ สมติกฺกมํ ปฐมชฺฌานํ ปญฺญาเปติฯ น รูปานํ ปริญฺญนฺติ รูปานํ สมติกฺกมภูตํ อรูปาวจรสมาปตฺติํ น ปญฺญาเปติฯ น เวทนานํ ปริญฺญนฺติ เวทนานํ สมติกฺกมํ นิพฺพานํ น ปญฺญาเปติฯ นิฏฺฐาติ คติ นิปฺผตฺติฯ อุทาหุ ปุถูติ อุทาหุ นานาฯ

5. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[128] ปญฺจเม อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, อุทฺทิสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺข’’นฺติ เอวมาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 4.100) สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติฯ (วิ. ว. 857) –

เอวมาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 15) อพฺภนุโมทเนฯ อิธ ปน สุนฺทเรฯ เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ อิฏฺฐาย กนฺตาย มนาปาย รตฺติยาติ วุตฺตํ โหติฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเป, วณฺณสทฺโท ปน ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ

ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 553) ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 2.77) ถุติยํฯ ‘‘จตฺตาโรเม, โภ โคตม, วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 3.115) กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 1.234) การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 1.138) สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 602) ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนฯ โส อิธ ฉวิยา ทฏฺฐพฺโพฯ เตน อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิรูปจฺฉวิ, อิฏฺฐวณฺณา มนาปวณฺณาติ วุตฺตํ โหติฯ

เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวลสทฺโท อนวเสสเยภุยฺยาพฺยามิสฺสานติเรกทฬฺหตฺถวิสํโยคาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ เอวมาทีสุ (ปารา. 1) อนวเสสตา อตฺโถฯ ‘‘เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ อาทาย อุปสงฺกมิสฺสนฺตี’’ติ เอวมาทีสุ (มหาว. 43) เยภุยฺยตาฯ ‘‘เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ เอวมาทีสุ (วิภ. 225) อพฺยามิสฺสตาฯ ‘‘เกวลํ สทฺธามตฺตกํ นูน อยมายสฺมา’’ติ เอวมาทีสุ (มหาว. 244) อนติเรกตาฯ ‘‘อายสฺมโต, ภนฺเต, อนุรุทฺธสฺส พาหิโย นาม สทฺธิวิหาริโก เกวลกปฺปํ สงฺฆเภทาย ฐิโต’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 4.243) ทฬฺหตฺถตาฯ ‘‘เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 3.57) วิสํโยโคฯ อิธ ปน อนวเสสตา อตฺโถติ อธิปฺเปตาฯ

กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนิยเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.387) อภิสทฺทหนมตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (จูฬว. 250) โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.387) กาโลฯ

‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ (สุ. นิ. 1098; จูฬนิ. กปฺปมาณวปุจฺฉา 117, กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 61) ปญฺญตฺติ ฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 2.22.1368; วิ. ว. 1094) เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ (จูฬว. 446) วิกปฺโปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 8.80) เลโสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 1.94) สมนฺตภาโวฯ อิธ ปนสฺส สมนฺตภาโว อตฺโถ อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา เกวลกปฺปํ เชตวนนฺติ เอตฺถ อนวเสสํ สมนฺตโต เชตวนนฺติ อตฺโถฯ

โอภาเสตฺวาติ อาภาย ผริตฺวาฯ วาลุกายาติ สณฺหาย วาลุกายฯ น สณฺฐาตีติ น ปติฏฺฐาติฯ โอฬาริกนฺติ พฺรหฺมเทวตาย หิ ปถวิยํ ปติฏฺฐานกาเล อตฺตภาโว โอฬาริโก มาเปตุํ วฏฺฏติ ปถวี วา, ตสฺมา เอวมาหฯ ธมฺมาติ อิมินา ปุพฺเพ อุคฺคหิตพุทฺธวจนํ ทสฺเสติฯ นปฺปวตฺติโน อเหสุนฺติ สชฺฌายมูฬฺหกา วาจา ปริหีนาเยว อเหสุํฯ อปฺปฏิวาโนติ อนิวตฺโต อนุกฺกณฺฐิโตฯ

ทสฺสนสฺสาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทสฺสนสฺสฯ อุปฏฺฐานสฺสาติ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐานสฺสฯ อธิสีลนฺติ ทสวิธํ สีลํฯ ตญฺหิ ปญฺจสีลํ อุปาทาย อธิสีลนฺติ วุจฺจติฯ อวิหํ คโตติ อวิหพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตสฺมีติ ทสฺเสติฯ

6. กฏุวิยสุตฺตวณฺณนา

[129] ฉฏฺเฐ โคโยคปิลกฺขสฺมินฺติ คาวีนํ วิกฺกยฏฺฐาเน อุฏฺฐิตปิลกฺขสฺส สนฺติเกฯ ริตฺตสฺสาทนฺติ ฌานสุขาภาเวน ริตฺตสฺสาทํฯ พาหิรสฺสาทนฺติ กามคุณสุขวเสน พาหิรสฺสาทํฯ กฏุวิยนฺติ อุจฺฉิฏฺฐํฯ อามคนฺเธนาติ โกธสงฺขาเตน วิสฺสคนฺเธนฯ อวสฺสุตนฺติ ตินฺตํฯ มกฺขิกาติ กิเลสมกฺขิกาฯ นานุปติสฺสนฺตีติ อุฏฺฐาย น อนุพนฺธิสฺสนฺติฯ นานฺวาสฺสวิสฺสนฺตีติ อนุพนฺธิตฺวา น ขาทิสฺสนฺติฯ สํเวคมาปาทีติ โสตาปนฺโน ชาโตฯ

กฏุวิยกโตติ อุจฺฉิฏฺฐกโตฯ อารกา โหตีติ ทูเร โหติฯ วิฆาตสฺเสว ภาควาติ ทุกฺขสฺเสว ภาคีฯ จเรตีติ จรติ คจฺฉติฯ ทุมฺเมโธติ ทุปฺปญฺโญฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํ, คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ สตฺตเม วฏฺฏเมว ภาสิตํฯ

8. ทุติยอนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[131] อฏฺฐเม อิทํ เต มานสฺมินฺติ อยํ เต นววิเธน วฑฺฒิตมาโนติ อตฺโถฯ อิทํ เต อุทฺธจฺจสฺมินฺติ อิทํ ตว อุทฺธจฺจํ จิตฺตสฺส อุทฺธตภาโวฯ อิทํ เต กุกฺกุจฺจสฺมินฺติ อิทํ ตว กุกฺกุจฺจํฯ

9. ปฏิจฺฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[132] นวเม อาวหนฺตีติ นิยฺยนฺติฯ ปฏิจฺฉนฺโน อาวหตีติ ปฏิจฺฉนฺโนว หุตฺวา นิยฺยาติฯ วิวโฏ วิโรจตีติ เอตฺถ เอกโต อุภโต อตฺตโต สพฺพตฺถกโตติ จตุพฺพิธา วิวฏตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เอกโต วิวฏํ นาม อสาธารณสิกฺขาปทํฯ อุภโต วิวฏํ นาม สาธารณสิกฺขาปทํฯ อตฺตโต วิวฏํ นาม ปฏิลทฺธธมฺมคุโณฯ สพฺพตฺถกวิวฏํ นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ

10. เลขสุตฺตวณฺณนา

[133] ทสเม อภิณฺหนฺติ อภิกฺขณํ นิรนฺตรํฯ อาคาฬฺเหนาติ คาฬฺเหน กกฺขเฬนฯ ผรุเสนาติ ผรุสวจเนนฯ คาฬฺหํ กตฺวา ผรุสํ กตฺวา วุจฺจมาโนปีติ อตฺโถฯ อมนาเปนาติ มนํ อนลฺลียนฺเตน อวฑฺฒนฺเตนฯ สนฺธิยติเมวาติ ฆฏิยติเยวฯ สํสนฺทติเมวาติ นิรนฺตโรว โหติฯ สมฺโมทติเมวาติ เอกีภาวเมว คจฺฉติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

กุสินารวคฺโค ตติโยฯ

(14) 4. โยธาชีววคฺโค

1. โยธาชีวสุตฺตวณฺณนา

[134] จตุตฺถสฺส ปฐเม ยุทฺธํ อุปชีวตีติ โยธาชีโวฯ ราชารโหติ รญฺโญ อนุจฺฉวิโกฯ ราชโภคฺโคติ รญฺโญ อุปโภคปริโภโคฯ องฺคนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ หตฺโถ วิย ปาโท วิย จ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา องฺคนฺติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ทูเร ปาตี โหตีติ อุทเก อุสภมตฺตํ , ถเล อฏฺฐุสภมตฺตํ, ตโต วา อุตฺตรินฺติ ทูเร กณฺฑํ ปาเตติฯ ทุฏฺฐคามณิอภยสฺส หิ โยธาชีโว นวอุสภมตฺตํ กณฺฑํ ปาเตสิ, ปจฺฉิมภเว โพธิสตฺโต โยชนปฺปมาณํฯ อกฺขณเวธีติ อวิราธิตเวธี, อกฺขณํ วา วิชฺชุ วิชฺชนฺตริกาย วิชฺฌิตุํ สมตฺโถติ อตฺโถฯ มหโต กายสฺส ปทาเลตาติ เอกโตพทฺธํ ผลกสตมฺปิ มหิํสจมฺมสตมฺปิ องฺคุฏฺฐปมาณพหลํ โลหปฏฺฏมฺปิ จตุรงฺคุลพหลํ อสนปทรมฺปิ วิทตฺถิพหลํ อุทุมฺพรปทรมฺปิ ทีฆนฺเตน วาลิกสกฏมฺปิ วินิวิชฺฌิตุํ สมตฺโถติ อตฺโถฯ ยํกิญฺจิ รูปนฺติอาทิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมวฯ เนตํ มมาติอาทิ ตณฺหามานทิฏฺฐิปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตีติ สมฺมา เหตุนา การเณน สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ปสฺสติฯ ปทาเลตีติ อรหตฺตมคฺเคน ปทาเลติฯ

2. ปริสาสุตฺตวณฺณนา

[135] ทุติเย อุกฺกาจิตวินีตาติ อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา วินีตา ทุพฺพินีตปริสาฯ ปฏิปุจฺฉาวินีตาติ ปุจฺฉิตฺวา วินีตา สุวินีตปริสาฯ ยาวตาวินีตาติ ปมาณวเสน วินีตา, ปมาณํ ญตฺวา วินีตปริสาติ อตฺโถฯ ‘‘ยาวตชฺฌา’’ติ ปาฬิยา ปน ยาว อชฺฌาสยาติ อตฺโถ, อชฺฌาสยํ ญตฺวา วินีตปริสาติ วุตฺตํ โหติฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

4. อุปฺปาทาสุตฺตวณฺณนา

[137] จตุตฺเถ ธมฺมฏฺฐิตตาติ สภาวฏฺฐิตตาฯ ธมฺมนิยามตาติ สภาวนิยามตาฯ สพฺเพ สงฺขาราติ จตุภูมกสงฺขาราฯ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ ทุกฺขาติ สมฺปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขาฯ อนตฺตาติ อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตีณิ ลกฺขณานิ มิสฺสกานิ กถิตานิฯ

5. เกสกมฺพลสุตฺตวณฺณนา

[138] ปญฺจเม ตนฺตาวุตานํ วตฺถานนฺติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํ, ตนฺเตหิ วายิตวตฺถานีติ อตฺโถฯ เกสกมฺพโลติ มนุสฺสเกเสหิ วายิตกมฺพโล ฯ ปุถุสมณพฺราหฺมณวาทานนฺติ อิทมฺปิ ปจฺจตฺเต สามิวจนํฯ ปฏิกิฏฺโฐติ ปจฺฉิมโก ลามโกฯ โมฆปุริโสติ ตุจฺฉปุริโสฯ ปฏิพาหตีติ ปฏิเสเธติฯ ขิปฺปํ อุฑฺเฑยฺยาติ กุมินํ โอฑฺเฑยฺยฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

8. อสฺสขฬุงฺกสุตฺตวณฺณนา

[141] อฏฺฐเม อสฺสขฬุงฺโกติ อสฺสโปโตฯ อิทมสฺส ชวสฺมิํ วทามีติ อยมสฺส ญาณชโวติ วทามิฯ อิทมสฺส วณฺณสฺมิํ วทามีติ อยมสฺส คุณวณฺโณติ วทามิฯ อิทมสฺส อาโรหปริณาหสฺมินฺติ อยมสฺส อุจฺจภาโว ปริมณฺฑลภาโวติ วทามีติฯ

9. อสฺสปรสฺสสุตฺตวณฺณนา

[142] นวเม อสฺสปรสฺเสติ อสฺเสสุ ปรสฺเสฯ ปุริสปรสฺเสติ ปุริเสสุ ปรสฺเส, ปุริสปุริเสติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตีณิ มคฺคผลานิ กถิตานิฯ ตตฺถ อยํ ตีหิ มคฺเคหิ ญาณชวสมฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ

10. อสฺสาชานียสุตฺตวณฺณนา

[143] ทสเม ภทฺเรติ ภทฺทเกฯ อสฺสาชานีเยติ การณาการณํ ชานนเก อสฺเสฯ ปุริสาชานีเยสุปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อรหตฺตผลํ กถิตํฯ ตตฺรายํ อรหตฺตมคฺเคน ญาณชวสมฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ

11. ปฐมโมรนิวาปสุตฺตวณฺณนา

[144] เอกาทสเม อจฺจนฺตนิฏฺโฐติ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺโฐ, อกุปฺปนิฏฺโฐ ธุวนิฏฺโฐติ อตฺโถฯ เสสํ สทิสเมวฯ

12. ทุติยโมรนิวาปสุตฺตวณฺณนา

[145] ทฺวาทสเม อิทฺธิปาฏิหาริเยนาติ อิชฺฌนกปาฏิหาริเยนฯ อาเทสนาปาฏิหาริเยนาติ อาทิสิตฺวา อปทิสิตฺวา กถนอนุกถนกถาปาฏิหาริเยนฯ

13. ตติยโมรนิวาปสุตฺตวณฺณนา

[146] เตรสเม สมฺมาทิฏฺฐิยาติ ผลสมาปตฺตตฺถาย สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ สมฺมาญาเณนาติ ผลญาเณนฯ สมฺมาวิมุตฺติยาติ เสเสหิ ผลสมาปตฺติธมฺเมหิฯ อิเมสุ ตีสุปิ สุตฺเตสุ ขีณาสโวว กถิโตติฯ

โยธาชีววคฺโค จตุตฺโถฯ

(15) 5. มงฺคลวคฺโค

1-9. อกุสลสุตฺตาทิวณฺณนา

[147-155] ปญฺจมสฺส ปฐเม ยถาภตํ นิกฺขิตฺโตติ ยถา อาเนตฺวา ฐปิโตฯ ทุติเย สาวชฺเชนาติ สโทเสนฯ ตติเย วิสเมนาติ สปกฺขลเนนฯ สเมนาติ อปกฺขลเนนฯ จตุตฺเถ อสุจินาติ คูถสทิเสน อปริสุทฺเธน อเมชฺเฌนฯ สุจินาติ ปริสุทฺเธน เมชฺเฌนฯ ปญฺจมาทีนิ อุตฺตานาเนวฯ

10. ปุพฺพณฺหสุตฺตวณฺณนา

[156] ทสเม สุนกฺขตฺตนฺติอาทีสุ ยสฺมิํ ทิวเส ตโย สุจริตธมฺมา ปูริตา โหนฺติ, โส ทิวโส ลทฺธนกฺขตฺตโยโค นาม, เตนสฺส สทา สุนกฺขตฺตํ นาม โหตีติ วุจฺจติฯ สฺเวว ทิวโส กตมงฺคโล นาม โหติ, เตนสฺส สทา สุมงฺคลนฺติ วุจฺจติฯ ปภาตมฺปิสฺส สทา สุปฺปภาตเมว, สยนโต อุฏฺฐานมฺปิ สุหุฏฺฐิตเมว, ขโณปิ สุกฺขโณว, มุหุตฺโตปิ สุมุหุตฺโตวฯ เอตฺถ จ ทสจฺฉรปมาโณ กาโล ขโณ นาม, เตน ขเณน ทสกฺขโณ กาโล ลโย นาม, เตน ลเยน จ ทสลโย กาโล ขณลโย นาม, เตน ทสคุโณ มุหุตฺโต นาม, เตน ทสคุโณ ขณมุหุตฺโต นามาติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ สุยิฏฺฐํ พฺรหฺมจาริสูติ ยสฺมิํ ทิวเส ตีณิ สุจริตานิ ปูริตานิ, ตทาสฺส เสฏฺฐจารีสุ ทินฺนทานํ สุยิฏฺฐํ นาม โหติ ฯ ปทกฺขิณํ กายกมฺมนฺติ ตํ ทิวสํ เตน กตํ กายกมฺมํ วฑฺฒิกายกมฺมํ นาม โหติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ปทกฺขิณานิ กตฺวานาติ วฑฺฒิยุตฺตานิ กายกมฺมาทีนิ กตฺวาฯ ลภนฺตตฺเถ ปทกฺขิเณติ ปทกฺขิเณ วฑฺฒิอตฺเถเยว ลภติฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

มงฺคลวคฺโค ปญฺจโมฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

(16) 6. อเจลกวคฺควณฺณนา

[157-163] อิโต ปเรสุ อาคาฬฺหา ปฏิปทาติ คาฬฺหา กกฺขฬา โลภวเสน ถิรคฺคหณาฯ นิชฺฌามาติ อตฺตกิลมถานุโยควเสน สุฏฺฐุ ฌามา สนฺตตฺตา ปริตตฺตาฯ มชฺฌิมาติ เนว กกฺขฬา น ฌามา มชฺเฌ ภวาฯ อเจลโกติ นิจฺเจโล นคฺโคฯ มุตฺตาจาโรติ วิสฺสฏฺฐาจาโร, อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ กโรติ, ขาทติ ภุญฺชติฯ หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ นิฏฺฐิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปเลขติ, อุจฺจารมฺปิ กตฺวา หตฺถสฺมิํเยว ทณฺฑกสญฺญี หุตฺวา หตฺเถน อปเลขติฯ ภิกฺขาย คหณตฺถํ ‘‘เอหิ, ภทนฺเต’’ติ วุตฺโต น เอตีติ น เอหิภทนฺติโกฯ ‘‘เตน หิ ติฏฺฐ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ น ติฏฺฐภทนฺติโกฯ ตทุภยมฺปิ กิร โส ‘‘เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ น กโรติฯ อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏภิกฺขํฯ อุทฺทิสฺสกตนฺติ อิทํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กตนฺติ เอวมาโรจิตภิกฺขํฯ นิมนฺตนนฺติ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ วา วีถิํ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ น คณฺหาติฯ น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทียมานํ ภิกฺขมฺปิ น คณฺหาติฯ น กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหาติฯ กสฺมา? ‘‘กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตี’’ติฯ น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา ทียมานํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? ‘‘อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตี’’ติฯ ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโยฯ ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมิํ อุฏฺฐาย เทนฺเต น คณฺหาติฯ กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติฯ

น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติ, ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหติ, ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตีติ น คณฺหาติฯ น สงฺกิตฺตีสูติ สงฺกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุฯ ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติ, อุกฺกฏฺฐาเจลโก ตโต น ปฏิคฺคณฺหาติฯ น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ‘‘ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี’’ติ อุปฏฺฐิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติฯ สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี ฯ สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ มนุสฺสา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติ, ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? ‘‘มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโต’’ติฯ

ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตโสวีรกํฯ เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุ สาวชฺชสญฺญีฯ เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมิํเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติฯ เอกาโลปิโกติ เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติฯ ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยาฯ ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปนฺติฯ เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํฯ อทฺธมาสิกนฺติ อทฺธมาสนฺตริกํฯ ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ, เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน อทฺธมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาภตภตฺตโภชนํฯ สากภกฺโขติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

อุพฺภฏฺฐโกติ อุทฺธํ ฐิตโกฯ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกวีริยมนุยุตฺโต, คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติฯ กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา ฐานจงฺกมาทีนิ กโรติฯ

เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปติฯ สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํฯ ปาโต มชฺฌนฺหิเก สายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ‘‘ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติฯ

กาเย กายานุปสฺสีติอาทีนิ เหฏฺฐา เอกกนิปาตวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทาติ, ภิกฺขเว, อยํ กามสุขลฺลิกานุโยคญฺจ อตฺตกิลมถานุโยคญฺจาติ ทฺเว อนฺเต อนุปคตา, สสฺสตุจฺเฉทนฺเตหิ วา วิมุตฺตา มชฺฌิมา ปฏิปทาติ เวทิตพฺพาฯ

อเจลกวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

17-18. เปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา

[164-184] สมนุญฺโญติ สมานชฺฌาสโยฯ ราคสฺสาติ ปญฺจกามคุณิกราคสฺสฯ อภิญฺญายาติ อภิชานนตฺถํฯ สุญฺญโต สมาธีติอาทีหิ ตีหิปิ สมาธีหิ วิปสฺสนาว กถิตาฯ วิปสฺสนา หิ นิจฺจาภินิเวส-นิจฺจนิมิตฺต-นิจฺจปณิธิอาทีนํ อภาวา อิมานิ นามานิ ลภติฯ ปริญฺญายาติ ปริชานนตฺถํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติฯ

เปยฺยาลวคฺคาทิ นิฏฺฐิตาฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

ติกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

จตุกฺกนิปาต-อฏฺฐกถา

1. ปฐมปณฺณาสกํ